Văn Học dân gian Quảng Trị- L.V. Trạch

LÊ VĂN TRẠCH - VĂN HỌC DÂN GIAN QUẢNG TRỊ

         

VĂN HỌC DÂN GIAN QUẢNG TRỊ 

Lê văn Trạch 

      Văn hoá nói chung, là biểu tượng của mọi lề  lối, phương thức sinh hoạt từ tiếng nói, tập tục, cách ứng xử, lễ hội, tín ngưỡng đến cách ăn mặc, lời ru, tiếng hát… gom lại; là cốt cách, sức sống… của một cộng đồng dân cư từ nhỏ  đến lớn. Chưa có một kết luận cụ thể  nào xác định thời điểm có mặt của người Việt tại vùng đất Quảng Trị, chỉ biết một  điều là đã được diễn tiến bởi nhiều  đợt di dân qua hàng bao thế kỷ. Cội nguồn của người Việt được hình thành trong vùng châu thổ các sông ở miền Bắc, tạo dựng một nền văn minh, văn hoá nông nghiệp. Những người di dân vào Nam vẫn mang theo truyền thống ấy. Quảng Trị là một dải  đất hẹp nhưng có nhiều hệ sinh thái, nhiều khu vực nông nghiệp khác nhau, không phải là một nơi dễ  dàng làm ăn sinh sống, hàng ngày người dân đối mặt với nhiều thứ khắc nghiệt. Do bản năng sinh tồn, họ chiến đấu và chiến thắng mọi gian nguy để tồn tại và phát triển. Góp phần vào việc giảm bớt sự căng thẳng để tạo nét hài hoà  trong sinh hoạt đời thường, họ nghĩ ra những thứ để thưởng ngoạn, vui chơi dân giả. Đó là những chuyện thần thoại, chuyện cười, những nhân vật có óc khôi hài, châm biếm, những câu ca, lời ru tiếng hát, điệu hò; tất cả do mang một nét  đặc thù Quảng Trị, một nền văn học dân gian. Trong phạm vi một bài viết ngắn chúng tôi chi giới thiệu những thể loại có tính cách đại chúng là Thơ  Ca Hò Vè với một số nội dung tiêu biểu mà  xin bỏ qua những mẫu chuyện, những con người đã tạo nên sắc thái vui tươi thú vị nhưng chỉ  hạn hẹp trong một địa phương nào đó.

       Thơ  Ca Hò Vè là sản phẩm của nông dân, phản  ảnh bao trùm mọi sinh hoạt với một loại ngôn ngữ  bình dân mang tính đại chúng, cho thấy rõ nét cái chơn chất mộc mạc nhưng thắm đậm nhân tính của con người Quảng Trị. Tạm thời có thể sắp xếp theo các thể loại sau: 

I / Tục ngữ:

      A. Về  thời tiết và sản xuất

      Cò  ăn ruộng sâu thì nắng

      Cò  ăn ruộng cạn thì mưa 

      Công cấy thì  bỏ, công làm cỏ thì  ăn

      Chớp ngã  Cồn Tiên, mưa liền gặp trộ 

      Đập đất nhỏ, luống đánh to

      Xung quanh rắc  đậu, trồng ngô xen vào 

      Đói thì  ăn môn ăn khoai

      Đừng thấy ló lỗ giêng hai mà mừng 

      Trăng rằm  đã to lại tròn

      Khoai lang đất cát đã ngon lại bùi 

      Xứ  Cùa đất đỏ ba dan

      Ai ơi trồng mía làm giàn thả  tiêu 

      

      B. Về  đời sống xã hội 

      Liệu cơm mà  gắp mắm ra

      Liệu cựa liệu nhà  mà gả con vô 

      Khun ba năm không ai biết

      Dại một giờ  bạn hay 

      Đi buôn bữa lỗ bữa lời

      Ra câu giữa vời bữa có  bữa không 

      Ai ơi chớ lấy học trò

      Dài lưng tốn vải  ăn no lại nằm 

      Khoai lang cổ  bở cổ trân

      Làm rễ  họ Trần cực lắm ai ơi 

      Bỏ  công múc nước đường xa

      Có  trong thì múc, ngà ngà  thì thôi 

      Sui gia là  bà con tiên

      Ăn ở không hiền là bà con quỷ 

II / Câu đố:

      Hai người ở hai buồng

      Ngó  đi nhìn lại như tuồng cấm cung

      Đêm về sập cửa thả chông

      Ngày thì  vòi vọi đứng trông nhau hoài

                                                      (Hai con mắt) 

      Gặp nhau đây bất luận đêm ngày

      Lật ra xem thử  lỗ này ở đâu

      Đâm vô thì rút ra mau

      Đừng để trung nớ mà đau lòng nàng

      Rút ra máu chảy tràn lan

      Khi nớ  duyên thiếp, nợ chàng ngái xa

                                                     (Đạp gai) 

      Họ  hàng chỉ sống trên non

      Tìm cây hút nhụy nuôi con tháng ngày

      Không may lửa dậy khói bay

      Thảm thương ấu tử sống rày thác mai

                               (Tổ ong bị đốt) 

      Cây xanh mà  lá cũng xanh

      Dầm mưa dãi nắng theo anh võ vàng

      Một mai lửa  đỏ thành than

      Mây bay khói lượn truớc mặt chàng, chàng ơi

                                                (Cây thuốc lá) 

III/ Vè:

      Một thể loại truyền khẩu rất phổ thông, dễ nhớ, thường là mô  tả cảnh sinh hoạt ở nông thôn, một nhân vật đặc biệt, đôi khi nêu thói hư tật xấu với dụng ý giáo dục . 

      A. Vè  Ba Lòng:

      Thanh trời rạng thấy núi xây

      Rừng xanh suối bạc  đáo vầy tứ phương

      Trà  Trì, Văn Vận hai phường

      Đá Nầm, Chinh Thạch giao lương thuận hòa

      Tháng năm bắp  đã tới mùa

      Chè  thơm mít chuối bên Cùa gánh sang

      Bao nhiêu thao vải, lụa hàng

      Vật gì  phường chợ cũng băng ngàn trải lên

      Đò thì mắm nục, mắm nêm

      Đò thì cá khô, muối ruốc cũng mang lên tại phường

      Đò thì gạo, nếp, trứng, đường

      Đò thì vàng bạc, lược, gương, cau trầu

      Đò thì ghè, đục, ang, âu

      Tréc, om, trình thống, dĩa dầu, bình vôi

      Buôn chi thì  nỏ có lời

      Lưỡi cày, lưỡi cuốc, núc, nồi, đá, dao

      Buôn chi than, vải lụa thao

      Nhuộm màu xanh lục, rêu rao thêu thùa

      Bao nhiêu cũng nhờ  hột bắp mà thôi

      Rồi mùa ngó  lại, giơ cồi với mao 

      B. Vè  thằng nhác

   Lẳng lặng mà  nghe

   Kể  vè thằng nhác

  Gia đình khổ cực

Vợ  yếu con thơ

Chồng ai được nhờ

Chẳng nên trò trống

Nửa ngày thức dậy

Lục  đục soong nồi

Vắt  áo đi chơi

La cà hàng xóm

Vợ  nhờ cày ruộng

Tao bị đau chân

Vợ  nhờ quét sân

Đau lưng vẹo cổ

Vợ  nhờ bửa củi

Cái búa nó hư

Vợ  bảo đi bừa

Sợ  rằng trâu húc

Vợ  nhờ đi gặt

Tao gánh đau vai

Thở  ngắn than dài

Tội tình chị vợ

Ấy thế mà!

Nồi cơm vừa dở

Chưa kịp ai mời

Cúi cổ cúi tai

Một hồi chén sạch

Là  cái thằng nhác

Ăn dữ không làm

Hỡi xóm hỡi làng

Nghe vè thằng nhác 

 C. Vè con gái 

Nghe vẻ nghe ve

Nghe vè con gái

Tay chân mềm mại

Khác thể bông ba

Chờ  mẹ đi ra

Cắp tiền thu dấu

Muốn  ăn khoai nấu

Muốn  ăn khoai nướng

Muốn  ăn xôi chè

Ăn rồi ngồi xếp bè he

Cái lưng bơ bừng cái thúng

Ăn chùng ăn vụng

Cho sướng cái thân

Việc nỏ muốn mần

Dôông thì muốn lấy

Áo năm bảy cấy

Mược vào đi chợ

Béng ướt dụy tôm

Hai tay bóoc lá

Lộ  mồm hả ra 

IV/ Đồng dao

Bập bong bong tay mô  khôông tay mô có

Bập bò  bọ tay mô có tay mô  khôông

Chị  lấy dôông em ở quá

Chị  ăn cá em mút xương

Chị  đường em mật

Chị  vật em coi

Chị  voi em ngựa

Chị  bựa em bèn

Chị  kèn em trống

Chị  trống em mái

Chị  méo em tròn

Hai hòn về chị

Rầm rà rầm rì

Xây lúa Đồng Nai

Cơm gạo phần ngài

Tấm cám phần tui

Lờ  đệng cháy nhà

Bà  già chạy chựa

Cháy nửa bồ thóc

Lóc cóc chạy về

Ông Đề hỏi răng

Cu Nhăng cắn nhện 

Heo chi – Heo lang – Lang chi – Lang cẳng – Cẳng chi – Cẳng giò –  Giò chi – Giò móng – Móng chi – Móng heo 

V/ Câu đối

      Văn vận tuột quần Văn vận vận

      Bích La đau bụng Bích La la 

      Cam Lộ  buôn cam, Cam Lộ Lộ

      Bích giang không nón, Bích giang giang 

      Tân Trúc trồng tre, thở  hoi hóp

      Đông Hà xúc hến hát ngêu ngao 

VI/ Ca dao

      Ca dao chiếm phần lớn nhất trong văn học dân gian, biểu hiện tâm hồn giàu tình cảm, phóng khoáng của người nông dân, một thứ tình cảm bình dị chơn chất trong sáng như cuộc đời hiền hòa đôn hậu của họ, được thể hiện trong mọi tình huống, hoàn cảnh về gia đình, xã  hội, đặc biệt là về tình yêu đôi lứa, một đề tài muôn thuở 

A. Quan hệ gia đình

Biết răng chừ cá gáy hóa rồng

Để  đền công ơn Thầy Mẹ ẵm bồng ngày xưa 

Chị  em như chuối nhiều tàu

Tấm lành che tấm rách, đừng nói nhau nặng lời

Cây kia ăn quả ai trồng

Sông kia uống nước hỏi giòng từ  đâu

Cơ  đồ gầy dựng bấy lâu

Công lao tiên tổ lẽ đâu quên hoài

Mộ  phần gìn giữ hôm mai

Những ngày lễ tết chẳng sai lệ  thường 

Có  chồng rồi khác chi con ngựa có  dây cương

Lôi mô chạy nấy khổ trăm  đường ai ơi 

Còn cha gót đỏ như son

Một mai cha chết, gót con đen sì 

Mẹ  già ham việc tiếc công

Cầm duyên con lại thu đông mãn rồi

Mãn rồi cai đội hồi hương

Trai về làm ruộng, gái buôn nuôi chồng 

Ra đi bố mẹ ở nhà

Gối nghiêng ai sửa, chén trà  ai bưng 

B. Quan hệ  xã hội

Ai về Đông Hà, ai qua Cam Lộ

Ai về Gia Độ, ai đến Gio Linh

Ai về Triệu Phong, Quảng Trị  quê mình

Cho em nhắn gởi chút tình nhớ  thương 

Bạn về không có chi đưa

Môn khoai đang dại, mít dừa  đang non 

Cây cao bóng mát chẳng ngồi

Lại ngồi trửa nắng trách trời không dim 

Cây khô xuống nước cũng khô

Phận nghèo đi tới chỗ mô  cũng nghèo 

Con quan lấy đứa mần than

Nắng mưa phải chịu cơ hàn phải theo 

C . Quan hệ  lứa đôi 

Trăng lên tới đó rồi tề

Nói chi thì nói, em về kẻo khuya

Bướm vàng đậu đọt cau tơ

Kiếm cái nơi mô nương tựa

Chơ  răng cứ vất vơ rứa hoài 

Chàng ơi phụ thiếp làm chi

Thiếp là cơm nguội những khi đói lòng 

Đi mô cho thiếp đi cùng

Đói no thiếp chịu, lạnh lùng thiếp theo 

Cam chua, quýt ngọt… bồng the

Thấy em nho nhỏ, anh ve anh để dành 

Xa anh có bấy nhiêu ngày

Tình em như mảnh trăng gầy nửa  đêm 

Hai ta mót củi một cồn

Bứt tranh một chỗ, tiếng đồn thật xa 

Em đương vút nếp hong xôi

Nghe anh lấy vợ, thúng trôi nếp chìm 

Ai hay nông nổi mần ri

Ngày xưa ở rứa, vội chi trao lời 

Anh đã có vợ thời thôi

Không phải mắm nêm chuối chát mà  muốn moi cho nhiều 

Anh về đừng có ngó  lui

Để em ngó dọi ngùi ngùi thêm thương 

Anh đưa em lên đến ngã  tư sòng

Em trở Về Cam Lộ, anh trở  lại Triệu Phong với ai chừ 

Được nên chồng nên vợ thì hay

Rủi thời đói khổ có  ăn mày cũng phu thê 

      VI. Hò:

            Hò là thể loại dân ca phong phú, đa dạng, có tính quần chúng và  mang nét đặc thù Quảng Trị Đó là một hình thức sinh hoạt sôi nổi, được diễn ra trong công việc đồng áng, lễ hội hay là một cách giải trí trong buổi nông nhạn Có nhiều điệu hò  và cách hò tùy theo không gian thời gian, lao động nặng nhọc khác nhaụ Quét vôi thì hò hụi, giã gạo thì hò khoan, hò hô, chèo đò thì hò mái nhì, nếu đò mắc cạn thì  hò mái đảy, hò rủ rơm, hò đánh bài thai, bài chòi, hò kéo gỗ, hò ru và hò  đối đáp… Ở đây chúng tôi xin giới thiệu mấy  điệu hò tiêu biểu: 

             A. Hò  ru:

      Tất cả chúng ta đều lớn lên từ 4 tao nôi và lời ru của Mẹ. Làn điệu ngọt ngào êm dịu như đã thấm vào máu thịt xương tủy và cũng lớn lên theo giòng đời . Qua năm tháng nổi trôi, lời ru luôn luôn là sự gợi nhắc tình cảm, nghe mãi nhưng nghe lại vẫn không khỏi bồi hồi: 

Khi con thức Mẹ cho con bú

Khi con lú Mẹ lại ru hời

Nuôi con cực lắm con ơi

Chỉ  mong cho con lưng dài vai rộng

Để lấp biển vá trời như ai ! 

Mẹ  thương con ngồi Cầu Ái Tử

Vợ  trông chồng đứng núi Vọng Phu

Mai đây bóng xế trăng lu

Con ve kêu mùa hạ

Biết mấy thu đợi chờ 

Em nghe anh đau đầu chưa khá

Em đây băng đồng chỉ sá  bẻ nạm lá qua xông

Ước làm sao cho nên đạo vợ chồng

Đổ mồ hôi ra em chặm

Lại ngọn gió lồng em che 

Ru hời ru hỡi là ru

Bên cạn thời chống bên su thời chèo 

Xây thành đắp lũy trên non

Cắm hoa dưỡng nước nuôi con tháng ngày

Một mai lửa dậy khói bay

Con ơi ! Mẹ không biết sống rày thác mai 

Ơn cha ba năm báo bổ

Nghĩa mẹ chín tháng cưu mang 

Bên  ướt Mẹ nằm bên ráo con lăn

Lấy chi trả nghĩa sinh thành

Lên non tạc đá xây lăng phụng thờ 

      B. Hò  đối đáp:

      Là một thể loại văn nghệ tự túc độc đáo dược phổ biến rộng rãi trong mỗi làng quê Quảng Trị trong thập niên 30, 40. Những lúc nông vụ đã tạm ổn, vào những đêm trăng, đâu đâu cũng nghe tiếng hò rộn ràng sôi nổi tạo nên một không khí tưng bừng vui vẻ. Có thể chia làm hai loại: Hò ân tình và  Hò đâm bắt. 

      1) Hò ân tình:

      Loại này đơn giản dễ  hò, có thể lấy từ câu đố, một cốt chuyện đã có sẵn, chỉ cần nhập vai là  hò được hoặc đôi bên đối đáp về  những chuyện trời trăng mây nước vô thưởng vô  phạt Địa điểm hò thường được chọn ở  những nhà rộng rãi thoáng mát để có được  đông đảo khán giả tham dự. Thường thì các cô  gái đã đợi sẵn còn các chàng còn vòng vòng ngoài ngõ hay trước sân:

Ai đứng ngoài đường cho muỗi cắn ho kêu

Vô  đây phân giải đôi điều cho vui 

Các chàng chỉ đợi có thế mạnh dạn bước vào:

Chào lê chào lựu chào đào

Ai xa chào trước ai gần chào sau

Chào bên nam mất lòng bên nữ

Chào người quân tử sợ  dạ thuyền quyên

Cho anh chào chung một tiếng kẻo chào riêng khó  chào 

Ai có chồng thì khuyên chồng đừng sợ

Ai có vợ thì xin vợ  đừng ghen

Ra đây ta hò hát cho quen

Rạng ngày ai về nhà nấy…

Khá  thể ngọn đèn hai tim 

Đó là màn dạo đầu, cuộc hò sẽ tiếp tục:

 Nữ:       Đố anh chi sắc hơn dao

              Chi  sâu hơn biển, chi cao hơn trời 

Nam:     Con mắt em sắc hơn dao

              Lòng sâu hơn biển, trán cao hơn trời 

 Nữ:       Bánh cả mâm răng kêu bánh ít

              Trầu cả chợ răng gọi trầu không

              Ai mà đối đặng làm chồng nữ  nhi

 Nam:    Chuối không đi tây răng kêu chuối sứ

             Cây không đi học răng kêu cây thông

             Anh đã đối đặng em theo chồng về  mau

  Nữ:    Nghe anh thuộc sách Kinh Thi

             Hỏi anh con cá nằm dưới cỏ gọi là con cá chi rứa anh hè                                                                                                                                                                                               Nam:       Anh đây thuộc sách Kinh Thi

              Con cá nằm dưới cỏ anh nghĩ  là con cá tràu     Nữ:       Em như bông sen trong hồ

              Các anh như bèo như bọt nhìn chi được cơ đồ nơi em Nam:    Nước lên cho sóng cuộn theo

              Cho sen chìm xuống bèo trèo lên trên 

Nữ:      Em đây như con rồng vàng

            Chín tầng mây phủ nằm ngang giữa trời 

Nam:   Anh đây có phép thần thông

            Vén mây cỡi gió bắt con rồng coi chơi 

 Nữ:    Em đây như chiếc chuông vàng

           Treo trong thành nội có hàng ngàn quân canh 

Nam:   Quân canh dù mấy chục ngàn

            Dùi chiêng anh mang sẵn, anh nện chuông vàng đứt đôi 

            Kiến bò cột sắt sao mòn

            Con vò vò xây tổ sao tròn mà  xây

            Kiến bò cột sắt thành đàn

            Con vò vò xây tổ khám vàng cũng xây 

            Thương thay các cậu chự bò

            Cái lưng môốc thếc thếc

            Bộ  giò đen thùi thui

            Em về dở sách ra dò

            Cha em lúc trước cũng chự bò  như anh 

            Trai không vợ như chợ  không đình

            Mưa dông một trộ ghé mình vào  đâu 

            Trai chưa vợ lo phò vua vệ  quốc

            Chợ  không đình tại thợ mộc suy vi

            Sao không lo phận thiếp lại  đi hỏi chàng 

       2) Hò đâm bắt: 

      Thường là đối đáp giữa trai và gái, loại này đòi hỏi một khả năng thiên phú: Thông minh, nhanh nhẹn, tháo vát. Đối thủ  luôn luôn tạo bất ngờ, không có thì giờ  suy nghĩ, chọn lựa. Người ra chiêu có lợi thế  hơn (thường là nữ) đi những đường quyền móc họng, phạm thượng. Ngôn ngữ ở đây thuộc loại dân gian dung tục, các danh hò thường không né tránh bất cứ một từ ngữ nào miễn đạt được hết ý và đưa đối phương vào thế hiểm hóc (Nhân đây cũng xin mở một dấu ngoặc về  loại văn chương này vì gần đây trên văn  đàn hải ngoại, nhà lý luận phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc có đưa ra bản thảo về  ngôn từ dung tục trong văn học dân gian miền Nạm  đại khái như: Vân Tiên ngồi núp bụi môn. Chờ khi trăng lặn… Nguyệt Nga…) bởi thế trong phần lược kê dưới đây nếu có một vài từ đại loại như thế, kính mong các bậc trưởng thượng thông cảm:

       Trong đêm hò tại vùng Long Quang Linh Yên, một siêu hò đã đánh đòn phủ  đầu các nam nhi: 

Anh ra chi mỗi tháng mỗi ra

Cực lòng em lắm mẹ cha hỏi hoài

       Mới nghe tưởng là một lời trách móc trữ tình, thực ra chị này đem “việc riêng” của mình ra để so sánh xưng tụng thật là hết ý . Một số ngượng nghịu bỏ về. Có người đáp lại nhưng sống sượng, thiếu hấp dẫn:

Anh ra ba em cũng ra

Anh còn sống, ông cụ thác xuống ngã  ba mất rồi 

Một hôm khác tại Gia Đẳng:

Tiếng đồn em học hết sách quốc ngữ, hết chữ  Kinh Thi

Con bò cái đi trước, con bò  đực đi sau, nó cười chi rứa eng hè

Anh học hết sách quốc ngữ, hết chữ  Kinh Thi, con bò cái đi trước, con bò  đực đi sau nói cười nó  cọ, nó đo-u sao thiếp không biết lại  đi hỏi chàng 

Vùng Đá Nầm, Đá Nổi ở Ba Lòng cũng một thời nhộn nhịp: những lúc nông nhàn trai tráng miệt đồng lên khai thác lâm sản và những đêm hò lại diễn ra:

Liệu bề đát được thì  đan

Chớ  đừng đan rồi để  đó mà thế gian chê  cười 

Cô  gái có vẻ kênh kiệu, coi thường chàng trai, nhưng chàng ta bình tĩnh tung đòn phản công rất ngoạn mục:

Anh đây đan cũng giỏi, đát cũng tài

Lận thì đè côi đè xuống, còn nức thì  xỏ ngoài xỏ vô 

Đến hiệp hai thì nam danh hò bối rối:

Ra đường lại gặp anh Ba

Anh ở “trung nớ” anh ra răng chừ  ? !!! 

       Chàng ta xin khất, đi tìm bà  cô: là một danh hò đã gác kiếm, sau khi hối lộ  một xấp thuốc Tầm Bỏi, bà đã chỉ cho câu  đáp, mặc dầu không sâu sắc lắm nhưng cũng đỡ mất mặt:

Anh ở trung nớ mới ra bựa qua

Cùng ra có cậu bên nhà kết nghĩa thầy trò

Anh nhanh chân anh tới trước còn cậu lò  dò theo sau !!! 

       Có những cô gái thật là lì lợm lém lỉnh đôi khi làm các chàng trai yếu bóng vía phải ngọng nghịu chùn chân:

Anh làm thợ mộc khéo đã ra chi khéo

Đóng bức đố xéo đã ra chi tài

Răng không giơ cái lại chàng ra chắn mộng để thòi lòi mộng ra 

Tuy thế vẫn có những nam nhi thông minh lanh lợi, đáp lại vô cùng thỏa đáng:

Anh đã  đưa cái lại chàng ra chắn mộng

Mà  thầy mẹ bên nhà khoát khoát khoan khoan

Để khi đi về móc áo, lỡ chừng treo khăn 

Cũng đã có cô gái bạo mồm bạo miệng tung chưởng vào đối phương:

Em mua cho anh cái dù tám cóng

Dưới có mốc đồng

Răng anh không đội

Để  đầu không rứa hè 

Nhưng đối thủ của nàng không phải tay vừa, đã bình tĩnh phản công:

Cái dù tám cóng dưới có  cái móc đồng

Em đem về cho cha em đội cho nội em che

Phận anh là rễ đội nón tre quen rồi 

Đôi khi lời đối đáp thật hóm hỉnh, thông minh: 

Tiếng đồn em lấy chồng già

Đêm nằm em thấy ớt cà ra răng

Tre già còn dẻo hơn măng

Ớt cà tra có hột, chớ hơn thằng ớt tơ 
Văn nghệ dân gian như  đã nói là một chất liệu ngôn ngữ hòa tan trong tâm thức của mọi người, nó như mạch ngầm  ẩn dấu đâu đó tưởng chừng quên nhưng chỉ  một giây lắng đọng khắc khoải, sẽ bừng dậy những nỗi nhớ niềm thương da diết. Đó là một kho tàng vô tận tiềm ẩn trong mỗi người Quảng Trị, không thể có một công trình tìm kiếm hoàn chỉnh .Trong phần lược ghi với một ít nội dung tượng trưng, hy vọng tạo được một khoảnh khắc thanh thản khi nhớ về quê hương. 

                                  Lê Văn Trạch

                                                            Email: letrach@yahoo.com