NGỌA LONG CƯƠNG VÃN - Tản mạn về quê hương Quảng Trị GIÁNG NGỌC

NGỌA LONG CƯƠNG VÃN - TẢN MẠN VỀ QUÊ HƯƠNG QUẢNG TRỊ

(Riêng tặng những bạn bè cũ ở Quảng Trị )

Giáng Ngọc. 

 

 

Tôi sinh ra và lớn lên tại Quảng Trị. Mặc dầu thời thơ ấu tôi theo gia đình đi nhiều nơi khác như Thừa Thiên-Huế, Quảng Nam-Đà Nẵng- Sài Gòn , nhưng nơi có nhiều kỷ niệm nhất vẫn là quê hương Quảng Trị.

Thị xã Quảng Trị trước năm 1975 gồm có 5 phường. Phường Đệ Nhất, Đệ Nhị là trung tâm của thành phố nằm trên hai con đường chính Trần Hưng Đạo và Quang Trung. Phường Đệ Tam giới hạn từ con đường Phan Đình Phùng chạy dọc băng qua Quang Trung bên hông trường Trung học Thánh Tâm trở lên đường Hồ Đắc Hanh giáp với thôn Thạch Hãn. Phường Đệ Tứ kể từ chùa Tỉnh Hội (trên đường Gia Long) chạy dọc theo con đưòng đi về phía đông giáp với thôn Hạnh Hoa). Bên dưới là thôn Trí Bưu xuyên qua cánh đồng là Quy Thiện thuộc xã Hải Quy. Thôn Thạch Hãn nằm về phía Tây Bắc giáp với Quốc lộ 1A. Qua bên kia đường Quốc lộ là địa phận La Vang và đường lên Tích Tường, Như Lệ. 

Bên kia sông qua cầu Thạch Hãn, rẻ trái là đường lên An Đôn. Xa hơn nữa đến Ba Lòng, rẻ phải là thôn Nhan Biều.Thôn Đệ Ngũ nằm trên con đường Trần Hưng Đạo kể từ nhà máy nuớc đá của anh Nguyển Văn Hiếu trở lên Ga xe lửa Quảng Trị (nằm phía bên kia quốc lộ 1A).

Thị xã Quảng trị rất nhỏ, có con sông Thạch Hãn chạy theo từ nguồn núi (phía Tây) và ra biển đến huyện Triệu Phong rẻ ra hai nhánh, tạo ra một ngã ba. Ở đây có rất nhiều con hến. Dân hai vùng bên kia Nhan Biều, bên này chợ Sãi có hai vạn đò sinh cơ lập nghiệp từ lâu đời chuyên khai thác hến.Thành phố Quảng Trị gắn liền với cái tên Nguyễn Hoàng mà đến nay mọi người dân Quảng Trị đều biết và không bao giờ quên.

1/ Kể từ năm 1558, tháng 10 âm lịch, Chúa Nguyễn Hoàng mà người dân thường hay gọi là chúa Tiên, được cử vào trấn đất Thuận Hóa. Chúa bắt đầu lập dinh tại làng Ái Tử (còn gọi là Kho Cây Khế), thuộc huyện Triệu Phong ngày nay.

2/ Trường Trung Học NGUYỂN HOÀNG: Khi tôi lớn lên đi học tiểu học trường Nam Quảng Trị, thì tôi đã thấy có trường Trung Học Nguyễn Hoàng. Lúc đó (1954-1956) Trường tọa lạc ở Vưòn Hoa, mà dân thành phố thường gọi nôm na là Vườn Bông. Trường có hai dãy nhà trệt đối diện nhau, mái lợp xen kẻ tranh ngói, vì mưa nắng nhiều mùa nên phải chịu nhiều thay đổi. Trước nhà tôi là nhà anh Nguyễn Châu(Sau này là giáo sư dạy triết Quốc Hoc- Huế ). Khi tôi đi học tiểu học, tôi đã thấy anh Châu học ở đó và sau này anh vào học Quốc Học Huế. Rồi trở thành giáo sư dạy triết. Hiện nay anh cư trú tại thành phố San Jose Bắc California Hoa Kỳ.

Bên trái của trường hồi đó còn có Ty Hiến Binh mũ đỏ do Pháp để lại. Gần đó có một cái bến mà chúng tôi vào mùa hè thường tắm, bơi qua sông đến bãi Nhan Biều, ở đó có nhiều cây trái dưa, để bắt dế.

Sau này, trường Trung Học Nguyễn Hoàng được xây dựng trên sân vận động Quảng Trị, và mãi lâu lắm trường TH Nguyễn Hoàng mới bắt đầu có cấp ba tức là từ đệ tam đến đệ nhất. Trước đó chỉ có từ đệ thất đến đệ tứ. Mọi thay đổi theo thời gian ....

Có một bài dân ca liên hệ mật thiết với dân Quảng Trị:

 

Mẹ bồng con ngồi cầu Ái Tử*

Thiếp trông chồng đứng núi Vọng Phu

Trông chồng bóng xế trăng lu

Xuất gia đầu Phật đi tu cho rồi

(*Có nơi ghi là “Mẹ bồng con ra cầu Ái Tử)

 

Bài này sáng tác theo thể song thất lục bát vào thời kỳ Nam Tiến vượt Hoành Sơn, vượt sông Danh (Linh Giang) còn gọi là sông Ranh (chia hai ranh giới) thời Trịnh- Nguyễn phân tranh.

[Có những hòn vọng phu dọc theo duyên hải Việt Nam dài hơn hai ngàn cây số ..., ở đó, dân thường hay trông thấy những ngọn núi có hình dáng mẹ bồng con cho nên gọi là "Hòn Vọng Phu". Nhưng, chỉ có một ngọn được chính thức gọi là "Hòn Vọng Phu " - La Mère et L’Enfant.

Đó là ngọn núi tọa lạc ở phía Tây Bắc Ninh Hòa, Khánh Hòa, giáp với tỉnh Phú Yên]. Chúng ta biết rằng vào năm 1570, Chúa Nguyễn Hoàng dời dinh đến làng Trà Bát phía Nam Ái Tử, cũng thuộc huyện Triệu Phong. Đến năm 1660 thì Chúa lại dời dinh về phía Đông làng Ái Tử, dinh ấy gọi là Cát Dinh. Vào lúc đó, Chúa Nguyễn Hoàng còn vâng lệnh vua Lê Thế Tông và Chúa Trịnh Tùng ra Thanh Hóa để bàn việc ... Chúa Nguyễn đến thăm quan Thái Phó Nguyễn Hữu Liên và được cho xem bài văn ứng thi của thí sinh Đào Duy Từ tỏ bày thiên tài an bang tế thế. Trọng người tài giỏi, Chúa Nguyễn đã thân hành đến nhà, giúp đỡ tiền bạc cho Đào Duy Từ lo thang thuốc cho mẹ già, cùng an ủi việc Đào Duy Từ bị đánh rớt khoa thi lý do con nhà "xướng ca vô loại". Sau đó, Đào Duy Từ chịu tang mẹ là bà Vũ Kim Chi vừa mới tự sát vì sự tố cáo và áp bức của tên xã trưởng Lưu Minh Phương (theo Thái Văn Kiểm). Chúa Nguyễn dặn dò với Đào Duy Từ rằng "-Lão Phu về Nam trước, đắp sẵn bái trướng chờ đợi tiên sinh. Nay, lão phu đã 70 tuổi rồi, nếu chẳng may thất lộc thì cũng không quên dạy, truyền lại cho con cháu đón tiên sinh về Nam để nghe lời chỉ dạy của tiên sinh mà lập nghiệp lâu dài.”

Từ đó, hai người có sự tương thân, tương kính. Nơi chỗ ở của Đào có treo một tấm hình vẻ Lưu Huyền Đức, Quan Vân Trường và Trương Dực Đức dầm mưa đội tuyết để thỉnh cầu Khổng Minh. Hai người cảm hứng bèn làm nên một bài thơ như sau:

 

Chúa Nguyễn xướng:

Vó ngựa sườn non đá chập chùng

Cầu hiền lặn lội biết bao công

Đào Duy Từ tiếp:

Đem câu phò Hán ra dò ý

Lấy nghĩa tôn Lưu để ướm lòng

Chúa Nguyễn:

Lãnh thổ đoán chia ba xứ sở

Biên thùy vạch sẵn một dòng sông

Đào Duy Từ:

Ví chăng không có lời Nguyên Trực

Thì biết đâu mà đón Ngọa Long.

 

Mấy năm sau Đào Duy Từ rời quê hương Thanh Hóa vào Nam tìm Nguyễn Hoàng, nhưng chúa Nguyễn bận đi kinh lý, hai bên không gặp được nhau. Đào Duy Từ bèn đi thẳng vào Bình Định làm gia nhân và chăn trâu cho nhà phú hộ Chúc Trịnh Long ở làng Tùng Châu, rồi sau được quan Khâm Lý Trần Đức Hòa, vì đọc bài "Ngọa Long Cương Vãn", biết rõ tài năng của họ Đào, nên tuyển dụng và gả con gái cho Đào Duy Từ. Hai bài ngâm với chúa Nguyễn và bài "Ngọa Long cương vãn", Đào Duy Từ so sánh mình với con rồng nằm trên đồi cao, đang chờ cát nhật để xuất hiện.

Chúa Nguyển Hoàng mất năm Qúy Sữu 1613, hưởng thọ 90 tuổi (1525-1613), nhằm niên hiệu Hoàng Định thứ 14 đời vua Lê Kính Tông. Lúc lâm chung đã dặn kỷ con là Phúc Nguyên rằng "-Ngày trước ta ra Thanh Hóa đã gặp Đào Duy Từ. Là một bậc kỳ tài và có uớc hẹn với ta. Nếu ông ta có đến thì phải trọng dụng ngay.”

Phúc Nguyên được dân ba vùng Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên thương mến và thường gọi là Chúa Sãi, vì Chúa vận y phục và ăn chay trường như một nhà tu hành đạo Phật. Ở huyện Triệu Phong có một cái chợ gọi là chợ Sãi do chúa lập thời kỳ đó rất phồn thịnh. Chúa Sãi nối nghiệp lớn của chúa Tiên Nguyễn Hoàng, là người con chí hiếu nghe lời cha trối, bèn họp triều thần bàn họp việc nước. Sau đó, Trần Đức Hòa tiến cử Đào Duy Từ. Chúa đọc bài "Ngọa long cương vãn", nhận thấy tài ba lỗi lạc của Đào Duy Từ nên trọng dụng ngay.

Sau này Đào Duy Từ đã xây hai chiến lũy mà nổi tiếng là lũy Thầy đã ngăn cản quân của vua Lê-Chúa Trịnh.

Năm 1626, Chúa Sãi dời dinh vào làng Phúc An (thường gọi là Phước Yên - vì húy) thuộc huyện Quảng Điền-Thừa Thiên. Thời đó trong dân gian còn lưu truyền mấy câu:

Nhớ em, anh cũng muốn vô

Sợ truông nhà Hồ, ngại phá Tam Giang

Phá Tam Giang ngày rày đã cạn

Truông nhà Hồ nội tán cấm nghiêm 

- Nội tán tức là ông Nguyễn Khoa Đăng đã dẹp yên bọn giặc cướp vùng Hồ Xá -Vĩnh Linh thuộc tỉnh Quảng Trị. Bên ngoài Ái Tử là Đông Hà, nơi đây có con sông sau này gọi là sông sông Hiền Lương (Bến Hải) do chữ Bến Hói ngày xưa, nay đọc chại thành Bến Hải, nơi chia cắt (vỉ tuyến 17) đất nước Việt Nam suốt 20 năm. Đến nay vẫn còn là dấu ấn của một thời chiến tranh.

Thành phố cũ Quảng Trị bị bom đạn chiến tranh cày nát. Nay một thành phố mới được thành lập, dấu tích vẫn còn lại cái cổ thành Đinh Công Tráng mà thôi.

Khu hành chính của tỉnh Quảng Trị nay được di dời ra Đông Hà. Nơi đây bây giờ to lớn, nhà cửa mọc lên và trải rộng ra với diện tích gấp 3,4 lần ngày xưa.  Lịch sử đã sang trang, dấu tích vẫn còn đó, nhưng lớp người lớn lên trước thì cứ dần dần vơi đi. Tre già, măng mọc, và cứ thế ..., người dân Quảng Trị vì thời cuộc đã tứ tán đi khắp nơi lập nghiệp. Tuy nhiên, bất cứ ở đâu, họ đều mong nhớ và hoài thương quê hương, nơi mang nhiều kỷ niệm của thời thơ ấu.